خواجه نظام‌الملک طوسیابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی، مکنّی به ابوعلی مقلب به «سیدالوزراء و قوام‌الدین» و مشهور به خواجه «نظام‌الملک طوسی»، دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است. [۱]
دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۱۴، ص۲۲۵۷۱، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، چاپ دوم.
فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - نقش نظام‌الملک در اقتصاد ۴ - آثار و تالیفات ۵ - دیدگاه‌های اقتصادی خواجه ۵.۱ - ماهیت و اساس دولت ۵.۲ - رابطه رفاه با بهره‌وری و کارآیی ۵.۳ - دخالت دولت در بازار ۵.۴ - نظارت بر بازار و نرخ‌ها ۵.۵ - مالکیت ۵.۶ - سیاست‌های حمایتی ۵.۷ - اشتغال نیروی کار و امنیت ملی ۵.۸ - عدل و عدالت ۵.۹ - برابری اقتصادی و اجتماعی ۵.۱۰ - عمران ۵.۱۱ - امنیت ۵.۱۲ - اصول مدیریت اداری ۵.۱۳ - ویژگی یک محتسب ۶ - ناسیونالیست ایرانی یا برداشت غلط ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - ولادتوی در روز جمعه ۲۱ ذی‌القعده سال ۴۰۸ هجری در شهر نوقان طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی) دیده به جهان گشود. [۲]
دمشقی، ابن کثیر، ابوالفداء، البدایه و النهایه، ج۸، ص۳۴۹، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۶ه. ق/۲۰۰۵م، (۱۱جلدی.
از آنجا که دانش‌اندوزی‌اش در شهر طوس (توس) بود، طوسی خوانده می‌شد. [۳]
حسن بن علی، (نظام‌الملک) ابوعلی، سیاست‌نامه، ص۱۶، به‌کوشش جعفر شعار، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۵، چاپ سیزدهم.
۲ - تحصیلاتخواجه نظام‌الملک در کودکی به‌همراه پدر قرآن را ختم نمود. وی در همان سنین و در شهرهای طوس و نیشابور به تحصیل علوم پرداخت و در این خلال، برای تحصیل دانش به مرو سفر کرد و توفیق زیارت عارف بزرگ ابوسعید ابوالخیر در میمه نیشابور نصیبش گردید. [۴]
آزاد ارمکی، تقی، اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، ص۳۶، تهران، نشر جهاد، ۱۳۷۷، چاپ اول.
از آنجایی‌که پدرش از یاران محمود سبکتکین (غزنوی) به‌شمار می‌آمد، به‌علت وضعیت نامناسب مالی، خواجه نظام‌الملک هنگامی‌که ۲۱ سال داشت، به غزنه رفت و در خدمت ابوعلی ابن‌شاذان وزیر آلب ارسلان درآمد؛ تا به‌عنوان کاتب نزد وی خدمت کند. [۵]
. حسن بن علی، (نظام‌الملک) ابوعلی، سیاست‌نامه، ص۱۶.
ابن‌شاذان به‌هنگام وفاتش، به خواجه وصیت کرد که به خدمت سلطان آلب ارسلان درآید و او نیز چنین کرد. آلب ارسلان خواجه را هنگامی‌که ۳۲ سال داشت به‌عنوان وزیر خویش برگزید و تمام کارهای مملکتی را به وی سپرد و سلطان هیچ امری را بدون مشورت وی انجام نمی‌داد. او در عهد وزارت خود، خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که تا آن موقع در تاریخ سابقه نداشته است. وی علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی، دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ به‌نام وی به مدارس نظامیه مشهور است. [۶]
. آزاد ارمکی، تقی، اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، ص۳۶.
مهم‌ترین آنها عبارتند از: «نظامیه بغداد٬ موصل٬ نیشابور٬ بلخ٬ هرات٬ مرو٬ آمل٬ گرگان٬ بصره٬ شیراز و اصفهان» [۷]
دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۱۴، ص۲۲۵۷۲.
نظام‌الملک به‌مدت بیست سال در نظامیه نیشابور به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. از بزرگ‌ترین دانشگاه‌هایی که خواجه تاسیس کرد، نظامیه بغداد بود که در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته‌ای همچون امام محمد غزالی، سعدی شیرازی، ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند. وی علاوه بر ساختن دانشگاه، خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار و بیمارستان‌ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت. وی سرانجام در ۱۰ رمضان ۴۸۵ هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت، در نزدیکی «صحنه» در کرمانشاه به‌دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت و در بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه‌ای به‌نام خواجه نظام‌الملک مدفون گشت. [۸]
دمشقی، ابن کثیر ابوالفداء، البدایه و النهایه، ج۸، ص۳۵۰.
۳ - نقش نظام‌الملک در اقتصادنظامالملک، بیشتر به‌عنوان یک مدیر اجرایی موفق معروف است؛ تا یک اندیشمند اقتصادی. اما ذکاوت و دارایت مدیریتی او باعث گسترش زیرساخت‌ها و توسعه اقتصادی امپراطوری اسلامی گشت. در حالی که مالیات‌های مناسبی از مردم اخذ می‌کرد، جاده‌ها نیز به‌موازات آن ساخته می‌شد. برای همین تعجب‌آور نیست که هم آلپ و هم ملک سلجوقیان از راهنمایی‌ها و ذکاوت این محقق بزرگ بهره‌مند می‌شدند. خلیفه عباسی القائم (۱۰۷۵–۱۰۳۰م) او را به لقب «راضی امیرالمومنین» ملقب کرد؛ لقبی که تا پیش از آن به هیچ وزیری اطلاق نشده بود و ملکشاه سلجوقی هم او را به‌دلیل مواجهه موفقیت‌آمیز با مشکلات مختلف و سختی‌هایی که به پادشاه وارد می‌آمد، با لقب «اتابک» خطاب نمود؛ [۹]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۴۳- ۱۴۴، از کتاب عقاید اقتصادی‌اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول.
اما با حسادت برخی اطرافیان شاه، در واپسین سال‌های پادشاهی ملکشاه میان او و خواجه اختلافاتی پیش آمد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری شد.۴ - آثار و تالیفاتمشهورترین کتاب خواجه «سیاست‌نامه» است و مؤلف آن، به‌عنوان نخستین نماینده بزرگ سیاست‌نامه‌نویسی در دوران اسلامی به‌شمار می‌رود. [۱۰]
طباطبایی، سیدجواد، درآمدی فلسفی بر‌اندیشه سیاسی ایران، ص۱۹، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، ۱۳۶۷.
نظام‌الملک فیلسوف سیاسی نبوده و مانند افلاطون و ارسطو و فارابی و ابن‌سینا و عامری فقط اصول نظری سیاست را بیان نکرده؛ بلکه اندیشه‌های او در سیاست‌نامه، ماخوذ از تجربه‌های عملی خود او در سیاست و نیز برخی از اصول‌ِ سیاست و حکومت اسلامی (به‌ویژه بر پایه‌ی فقه شافعی و اصول عقاید اشعری) بوده است. [۱۱]
حَلَبی، علی‌اصغر، تاریخ تمدن اسلام، ص۴۶۹، تهران، اساطیر، ۱۳۷۲.
اهمیت کتاب سیاست‌نامه به اندازه‌ای است که اصول اساسی اعلام‌شده در این کتاب، هنوز هم راهنمای ملت‌ها و حکام در مسائل داخلی و ارتباطات با دیگر کشورها است. از دیگر کتاب‌های وی می‌توان به دستورالوزراء (وصایای خواجه نظام‌الملک) و «سفرنامه» اشاره کرد.۵ - دیدگاه‌های اقتصادی خواجهخواجه نظام‌الملک دیدگاه‌های اقتصادی به‌خصوصی دارد. ۵.۱ - ماهیت و اساس دولتنظامالملک بر این عقیده است که دولت، نهادی اخلاقی است و وظیفه آن تامین خوبی‌ها برای دولت و ملت است. او دستیابی به منافع مادی و دنیوی مانند سعادت، رفاه و برابری را به‌عنوان هدف دولت اسلامی می‌داند. او بر همین اساس، در دستگاه حکومتی توانست به ایده‌های اسلامی خود جامه‌ی عمل بپوشاند. [۱۲]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۴۶.
۵.۲ - رابطه رفاه با بهره‌وری و کارآیینظامالملک به‌خوبی از به هم‌پیوستگی سه عامل «رفاه، بهره‌وری و کارآیی» آگاهی داشت. به‌نظر وی، در حالت کلی مراقبت از رفاه جامعه باعث افزایش بهره‌وری مورد انتظار جامعه و سطح کارآیی آن می‌شود. عملکرد وی در دوران وزارت، نشان داد که او با تامین منافع مادی و رفاه کارگزاران و لشکریان خویش، بهره‌وری، بازدهی و کارآیی آنان را ارتقا داده است که آنها با انگیزه و تلاش بیشتری در مسیر تحقق اهداف خواجه گام بر می‌داشتند. [۱۳]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۴۷.
۵.۳ - دخالت دولت در بازارنظامالملک به‌صراحت دخالت دولت در بازار به منظور تامین منافع مصرف‌کنندگان را مطرح می‌کند. وی می‌نویسد: «غذا باید به مقدار کافی در دسترس باشد و دولت نیز موظف است غذای رایگان بین افراد نیازمند و فقیر جامعه توزیع کند. تولیدات کشاورزی نیز باید به مقداری باشد که هیچ کمبودی در تامین مواد غذایی وجود نداشته باشد. انبارهای غلّه دولتی باید پر باشد تا در هنگام وقوع بلایای طبیعی و یا سالی که کشاورزی وضعیت مناسبی ندارد، بتوان از این انبارها برداشت کرد. همچنین احتکار ضروریات مردم باید متوقف و محتکر جریمه شود و بالاخره ضروری است، بازار به‌گونه‌ای کنترل شود که منافع مصرف‌کنندگان تامین شود» [۱۴]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۴۷.
۵.۴ - نظارت بر بازار و نرخهاخواجه، نظارت بر فعالیت‌های بازار را به‌عنوان یک اصل عملی برای موفقیت حکومت و دستگاه‌های اجرایی می‌داند و بیان می‌دارد که «به هر شهری محتسبی باید گماشت، تا ترازوها و نرخ‌ها را راست می‌دارد و خرید و فروخت‌ها می‌داند؛ تا‌اندر آن، راستی رود و هر متاعی که از اطراف آرند و در بازارها فروشند، احتیاط تمام کنند تا غِشّی و خیانتی نکنند و سنگ‌ها راست دارند… و اگر جز این کنند درویشان در رنج افتند» [۱۵]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، ش۱۳، ص۲۳۱، مجله حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۸.
۵.۵ - مالکیتدیدگاه خواجه نظام‌الملک درباره مالکیت زمین تا حدودی با نظریه اسلامی مالکیت فاصله دارد؛ زیرا در اسلام مالکیت زمین متعلق به رئیس حکومت نیست؛ در حالی‌که نظام‌الملک اعتقاد دارد که این مالکیت متعلق به رئیس حکومت است. به‌عقیده وی، لازم بود که هم زمین و هم رعایای آن تحت حاکمیت مرکزی پادشاه یا رئیس حکومت قرار داشته باشند. به‌نظر او، اگر صاحب زمین نمی‌تواند وظایف خود را به‌درستی انجام دهد، باید زمین را از او بازپس گرفت. همچنین به‌نظر وی، صاحبان زمین هیچ حقی در تثبیت مقدار مالیات ندارند و فقط باید جمع‌آوری‌کننده مالیات‌ها باشند. هدف وی از این دستورات، کاهش قدرت صاحبان زمین و افزایش قدرت حاکم بوده است. [۱۶]
صدیقی، نجات‌الله، بررسی کوشش‌های اخیر پیرامون مطالعه تاریخ تفکر اقتصادی در اسلام، ص۸۸، از کتاب عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران، دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۵، چاپ اول.
۵.۶ - سیاست‌های حمایتینظامالملک بر این عقیده است که دولت باید به‌کمک افراد تنگدست بشتابد و در جهت حمایت از آنها گام بردارد. وی می‌نویسد: «طبقه دهقانان باید به‌صورت ویژه مورد توجه قرار بگیرد و به آنها کمک شود. علاوه بر آن، لازم است که از آنان در مقابل کسانی که به‌صورت ظالمانه به جمع‌آوری مالیات می‌پردازند، حمایت شود. همچنین بر حاکم لازم است که جلوی این‌گونه تعدی را بگیرد» نکته قابل توجه دیگر آن‌که درآمدهای حاصله را دولت باید در کالاهای عمومی هزینه کند و به این نکته عنایت داشته باشد که خزانه دولتی به عموم مردم تعلق دارد. [۱۷]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۵۸.
۵.۷ - اشتغال نیروی کار و امنیت ملیاشتغال بهینه نیروی کار، مسئله‌ای نیست که فقط از دید متغیّرهای اقتصادی بررسی شود؛ بلکه متغیرهای غیراقتصادی اگر مهم‌تر نباشند به‌همان اندازه اهمیت دارند. سیاست‌ها و موازین اقتصادی باید در چارچوب جامعی بررسی شوند که یکی از آن مسائل امنیت ملی است. نظام‌الملک اهمیت این مسئله را به این صورت بیان می‌کند: «افزایش غیر ضروری پست‌ها و مشاغل دولتی نه تنها بار خزانه دولتی را بیشتر می‌کند، بلکه ضد کارآیی نیز هست. اگر افراد متعددی مامور انجام یک وظیفه باشند، به یکدیگر توطئه خواهند کرد که این امر سبب به‌وجود آمدن مشکلاتی برای حکومت خواهد شد. پس بهتر است که تنش‌ها در ادارات دولتی کاهش یابد تا هیچ توطئه‌ای علیه حاکمیت صورت نگیرد و بالتبع جلوی دیگر مشکلات نیز گرفته شود» [۱۸]
غفاری، هادی، ابوالحسنی، اصغر، تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، ص۶۶، تهران، انتشارات پیام نور، ۱۳۸۹، چاپ اول.
۵.۸ - عدل و عدالتعدل در نگاه نظام‌الملک، در شعاع احسان و نیکی است؛ که حاکم به رعیّت دارد. گویی عدالت، لطفی است که حاکم در حق رعایا روا می‌دارد؛ نه یک تکلیف سیاسی-الهی که منشا آن حقوق مردم است. آنان که ملّت را دعاگوی سلطان می‌پرورند، در واقع بدهکار دستگاه حاکمه می‌کنند و هرگونه انتظاری را نامشروع تلقی کرده، راه را بر قرار گرفتن امور در جایگاه خود می‌بندند؛ حال آن‌که عدل، مادر قانون است و به‌موجب آن می‌توان درستی و نادرستی را در سیاست و حکومت تشخیص داد. پیامبران الهی که برترین پیشوایان و خیرخواهان در سیاست و سرنوشت مردمان بوده‌اند، همواره به عدالت و ریشه‌های کرامت و عزّت انسان‌ها اندیشیده‌اند. [۱۹]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، ش۱۳، ص۲۲۵.
۵.۹ - برابری اقتصادی و اجتماعینظامالملک به آن دسته از اصول برابری اسلامی معتقد بود که بنابر آن، افراد در داخل حکومت اسلامی بدون توجه به شان و منزلت و قدرتشان از فرصت‌های برابری با دیگران برخوردار باشند. به‌عقیده او، مساوات در فرصت‌های اقتصادی، شرط لازم دستیابی به برابری اجتماعی است و وظیفه حکومت این است که بار این مسئولیت را به دوش بکشد. همچنین کوشش‌های اقتصادی-اجتماعی انجام گرفته در این زمینه نهایتا سبب مدیریت مؤثر زکات، افزایش چشمگیر اعانات و صدقات، ساخته شدن مهمان‌سراها و خانه‌های متعدد برای افراد فقیر جامعه و اشتغال افراد با توجه به ظرفیت و منافع حکومت خواهد شد. [۲۰]
غفاری، هادی، ابوالحسنی، اصغر، تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، ص۶۷.
۵.۱۰ - عمرانبا توجه در کلمات و نوشته‌های خواجه می‌توان دریافت که وی به اهمیت عمران و آبادی تاکید داشته است و وظیفه این کار را به‌عهده حاکم گذاشته است: «و دیگر آن‌چه به عمارت جهان پیوندد (آبادانی) از بیرون آوردن کاریزها و کندن جوی‌های معروف و پل‌ها کردن بر گذر آب‌های عظیم و آبادان کردن دیه‌ها و مزرعه‌ها و بر آوردن حصارها و ساختن شهرهای نو و برآوردن بناهای رفیع و نشستگاه‌های بدیع به‌جای آرد و بر شاهراه‌ها رباط‌ها فرمایه کردن و مدرسه‌ها از جهت طالبان علم تا آن نام همیشه او را بماند و ثواب آن مصالح، بدان جهان او را حاصل بود و دعای خیر پیوسته گردد. [۲۱]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام الملک، ش۱۳، ص۲۲۶.
۵.۱۱ - امنیتنظامالملک، امنیت جامعه را در سایه حاکم می‌بیند که او را بی‌شک ایزد تعالی برگزیده است و در مورد وظایفش چنین بیان می‌دارد: «... و مصالح جهان و آرام بندگان را بدو باز بندد و در فساد و آشوب و فتنه را بدو بسته گرداند...» در نظامی که متکی به اراده فردی است، امنیت، قائم به شخص است نه قانون و مردم. و حاکم مظهر امنیت است. [۲۲]
هدایتی، ابوالفضل، سلوک سیاسی نظام‌الملک، ش۱۳، ص۲۲۵.
۵.۱۲ - اصول مدیریت اداریوی در کتاب سیاست‌نامه خود اصولی را مطرح کرده است که برخی از مباحث آن که مرتبط با مدیریت در سیستم اداری است، عبارتند از: اصل اول. به اعتقاد وی به‌طور حتم نیازی نیست که حاکم زیرک و باهوش باشد؛ بلکه اگر یک فرد متوسط هم باشد، می‌تواند مفید باشد. اصل دوم. به‌کار گماردن افراد در مشاغل گوناگون بر حسب لیاقت و توانایی آنها و نه براساس رابطه خویشاندوی و دوستی باشد؛ زیرا لازمه خدمت خوب، اطلاع کافی حاکم از نیروهای لایق و کارآمد است. اصل سوم. هیچ‌گاه به یک فرد بیش از یک شغل محوّل نگردد؛ زیرا توانایی او محدود بوده و با قبول بیش از یک شغل، ضعف‌های کاری خود و انجام نگرفتن وظایف خودرا به گردن گرفتاری کارهای دیگر بیاندازد. اصل چهارم. افراد بایستی در مشاغل گوناگون وارد شوند و باقی ماندن افراد به‌مدت طولانی در یک شغل سبب می‌شود که خود را در آن کار و شغل همیشگی دانسته و کارها را به‌خوبی انجام ندهند و در رفتارهای خود هم با رعایا به‌خوبی عمل نکنند. اصل پنجم. حاکم برای ایجاد رابطه با مردم بایستی افرادی مسئول را انتخاب کند تا در صورت لزوم بتواند فرد مسئول را بازخواست نماید. [۲۳]
آزاد ارمکی، تقی، اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان، ص۴۹- ۵۰.
۵.۱۳ - ویژگی یک محتسبنظام الملک درباره اقتصاد بازار نیز مطالبی پیرامون نقش محتسب به‌رشته تحریر درآورده است. با توجه به وظایف سنگین این شغل، امانت‌داری، معتمد بودن، پاسخگو بودن و تقوی از جمله ویژگی‌های شغلی محتسب به‌شمار می‌آید. از سوی دیگر، اطاعت از قانون و داشتن جامعه قانع از شروط اساسی و اولیه ثبات ملی و صلح بوده و باعث توسعه هرچه بیشتر جامعه می‌شود. علاوه‌براین، او معتقد است که بخش غیر فعال جامعه نیز نیازمند توجه کافی است؛ زیرا نارضایتی این طبقه هم باعث افزایش مخالفین حکومت خواهد شد. [۲۴]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۵۸.
۶ - ناسیونالیست ایرانی یا برداشت غلطبرخیها تلویحا اعلام کرده‌اند که نظام الملک یک خدمت‌گزار ناسیونالیست ایرانی بوده است. البته نمی‌توان انکار کرد که وی در بسیاری از مسائل، نگاهی به میراث ایرانی خود داشته است؛ ولی نباید فراموش کرد که او یک سیاستمدار مسلمان و دیندار بود که از اعتقادات اسلامی محکمی نیز برخوردار بوده است. اگر چه وی مبلّغ مسائل گوناگونی مانند سیاست‌های ارضی، نظام قضایی و دیگر مسائل بود، اما از الگوهای ارزشی و اسلامی برای استخراج وجوه قابل قبول و اسلامی میراث ایرانی بهره می‌گرفت. به‌علاوه همان‌گونه که روش‌های اداری مسلمانان در شرق از روش‌های ایرانی قبل از اسلام استفاده زیادی کرده است، که در اندیشه نظام‌الملک هم مشهود است، اما نمی‌توان گفت که وی طرفدار اندیشه ناسیونالیستی ایرانی بوده است. در حقیقت نظام‌الملک در مسائل شریعت و نظرات اداری و سیاست‌مداری و چارچوب فکری از عقاید فقهای مسلمان پیروی می‌کرد. [۲۵]
غزالی، عیدیت، اندیشه‌های اقتصادی نظام‌الملک طوسی، ص۱۵۹.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نظام‌الملک طوسی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۴/۲۲. رده‌های این صفحه : اهالی توس | خواجه نظام‌الملک طوسی | دانشمندان اهل ایران | سیاستمداران اهل مشهد | نویسندگان دوره سلجوقیان | نویسندگان سده پنجم(قمری) | نویسندگان نوقان توس | وزیران سلجوقیان
|